Een fietstocht vanuit Westerdijkshorn
Vertrekken bij het torentje van Westerdijkshorn. Fiets vijf kilometer over de Wolddijk in de richting van de stad Groningen.
Bij grote bocht in de weg, De Poel, weg vervolgen tot dat je rechts in het land een molen ziet.
RA het Koningslaagtepad in. Dat pad leidt naar de molen.
Ter hoogte van de molen liggen twee boerderijen aan een opgeslibde meander van de Hunze.
Kijk op de spoorbaan naar de stad Groningen. De Martinitoren en de nieuwe brug over het Van Starkenborchkanaal liggen in het verlengde van de rails.
Bij de Provinciale weg LA en direct weer RA richting Wierumerschouw-Garnwerd. Je passeert Harssensbosch.
Aan het einde van het fietspad RA richting Wierumerschouw- Garnwerd.
Via Wierum naar Wierumerschouw.
Laat de brug over het Reitdiep links liggen en ga richting Adorp. (Wierumerschouwsterweg)
Na een grote bocht LA richting Hekkum-Sauwerd.
Je fietst langs de Saksenroute en over de Reitdiepdijk. Links zien we het kerkje van Oostum in de bomen liggen.
Bij Hekkum RD
Dan LA richting Winsum-Garnwerd. (Saksenroute)
LA Brug van het Reitdiep over in de richting Oostum-Feerwerd. Je hebt 14,5 kilometer afgelegd.
(Degenen die van korte fietstochtjes houden, kunnen hier de route flink bekorten. Zij gaan niet de brug over, maar volgen de route naar Wetsinge)
Bij voorrangsweg RA richting Garnwerd-Ezinge en direct weer LA richting Feerwerd-Ezinge-Aduard.
Via de fietsbrug over het Aduarderdiep.
Weg oversteken en RD richting Feerwerd-Ezinge-Aduard.
Aan het einde van het fietspad LA richting Aduard-Den Ham.
Je bent in Beswerd en rijd naar een grote wierde.
RA fietspad naar Den Ham.
Bij Fransum RA richting Den Ham.
Nogmaals RA en volg de Reitdieproute via de Fransumerweg.
Ga RD over de Zuiderweg naar Ezinge. (Het is ook mogelijk om LA te slaan en via de Oldijk naar Ezinge te fietsen)
De wierden links van de Zuiderweg zijn erg de moeite waard. (Het is mogelijk een kleine wandeling te maken: let op bordje ‘Ommetje’)
Direct na het plaatsnaambord Ezinge LA over de weg langs het water naar de haven van Ezinge.
RA over de brug. Aan de linkerhand is café De Brug of ook wel Herberg De Wroetende Mol waar een drankje geschonken wordt.
Na de brug RA langs de Apotheek. Vervolg de route over de Allersmaweg.
LA Reitdieproute volgen (niet Lucaspad)
Je passeert de Allersmaborg.
RD via de Middagsterweg.
In Aduarderzijl LA richting Garnwerd. Je passeert het Waarhuis.
Via Antum naar een drisprong. Daar LA naar Garnwerd.
In Garnwerd kan iets gedronken en gegeten worden bij Café Hammingh of bij een Recreatiecentrum rechts van de brug.
In Garnwerd over de brug RA fietspad naar Sauwerd-Groningen-Adorp.
Bij De Raken LA richting Groot Wetsinge. Je hebt 36 kilometer afgelegd. (Hier kunnen degenen die de afsnijdroute genomen hebben de draad weer oppakken)
Je kruist meanders van het oude Reitdiep.
In Wetsinge passeer je de oude pastorie en de voormalige kosterij.
Je steekt de Provinciale weg over en gaan LA richting Winsum. Een gedeelte van de route is de Oude Weg.
Je passeert een tolhuis uit 1888 bij Tilburg en slaat RA.
Door de Winsumermeeden in de richting van Bedum.
Over de Oude Ae. Vervolgens RA via het Dijkshornsterpad naar Westerdijkshorn.
1. Meeden
Natte kleigraslanden die als hooiland en voor naweiding werden gebruikt. (vergelijk Engels meadow. Westnederlands made(n)) Ze liggen landinwaarts ten opzichte van de oudste kwelderwallen. Hier zijn kwelderwallen bij Onderwierum en langs de Provinciale weg naar Winsum. Die kwelderwallen waren lang geleden de kustlijn. Bij de ontginning vanaf de wierden op die kwelderwallen werden sloten haaks op de kwelderwal de meeden in gegraven. Tussen die sloten kwamen soms weggetjes. Het restant van het kerkenpad dat vanaf de toren naar het westen loopt is een voorbeeld van zo’n oude weg. Een gedeelte van de Winsumer- en Sauwerdermeeden is als natuurbeheersgebied aangewezen vanwege de grote aantallen weidevogels.
2. Wierden
Verhoogde woonplaatsen, opgeworpen door de vroegste bewoners van het kustgebied om zich tegen overstromingen te beschermen. Fries: terp. Vanaf 1840 werden de wierden op grote schaal afgegraven om de grond te verkopen.
De oudste wierden liggen hier op de vroegere kwelderruggen en oeverwallen langs de Hunze, de Fivel en de Eems. Je komt aan het begin van de tocht langs twee reeksen wierden in de lijn Dorkwerd-Oostum-Ezinge en Harssens-Adorp-Sauwerd-Winsum. Deze wierden lagen aan weerszijden van de (voormalige) rivier de Hunze (nu Reitdiep).
3. Wolddijk.
De Wolddijk is een dijk die in de vroege middeleeuwen rond een voormalig hoogveengebied ten noordoosten van de stad Groningen werd aangelegd. (De Wolddijk is in de zeventiende eeuw (aan de noordzijde) doorsneden door het Boterdiep en in de twintigste eeuw door de Eemshavenweg)
De bewoners van de wierdedorpen ontgonnen dit hoogveengebied, het woudgebied. (vandaar de plaatsnamen met wolde: Zuidwolde, Noordwolde en Garmerwolde liggen binnen de Wolddijk). Nog steeds is in het landschap te zien hoe die vroegere bewoners te werk gingen bij de ontginning. Ze groeven sloten in het hoogveen, legden akkers aan en brandden het veen om de vruchtbaarheid van de grond te verhogen. Daardoor en ook door oxidatie van het veen kwam het maaiveld steeds lager te liggen. De boeren kregen last van water uit de hoger gelegen gebieden. Om zich tegen dat water te weren legden ze de Wolddijk aan.
4. De Poel
Toen het veen was verdwenen, werd de Wolddijk een binnendijk die de bewoners van de sterk verlaagde grond moest beschermen tegen overstromingen van buitenaf. Soms ging het fout. Bij De Poel brak het water door de dijk heen. De dijk kon hersteld worden door hem om het doorbraakgat heen te leggen. Vandaar die rare bocht.
5. Koningslaagte
De Koningslaagte is een gebied ten zuiden van Adorp. Er lopen twee oude meanders van de Hunze (die daar overigens Selwerderdiepje heette). Die oude meanders zijn vermoedelijk in de veertiende eeuw doorgestoken om de vaarweg van de stad Groningen naar de zee te bekorten.
6. Hunze
Aan weerszijden van de stad (en ook van de ten zuiden van de stad gelegen Hondsrug) stroomden in de middeleeuwen twee riviertjes: de Aa (westelijk van de stad) en de Hunze (oostelijk van de stad).
De Hunze stroomt door het Zuidlaardermeer en komt bij Waterhuizen in het Winschoterdiep.
Vroeger stroomde de Hunze oostelijk van de stad. Het Selwerderdiepje zoals het genoemd werd liep met slingers langs Euvelgunne, Ooster- en Noorderhoogebrug en Selwerd naar Wierum.
Daar voegde het zich samen met de Drentse A die aan de westkant van de oude stad Groningen liep. (Vandaar nog de Der Aakerk, de Hoger der Aa). Naar de oude naam Hunze is Hunsingo genoemd. Dat gebied strekte zich aanvankelijk uit ter weerszijden van de Hunze (nu Reitdiep). Hunze is afgeleid van het Germaanse woord hun= bruin, geel of modder)
7. Meander
Bocht van een rivier. De meanders van de Hunze lopen ten zuiden van de molen langs de boerderijen van Grimmius en Everts. Vanuit de trein zijn ze beter zichtbaar. De meest zuidelijke boerderij (Everts) was er al in de vijftiende eeuw. Die boerderij stond aan de Hunze en de voorganger van Everts zag vanuit zijn huis de zeilschepen die van de stad naar zee en vice versa voeren.
8. Harssensbosch
Harssens was een buurt ten zuiden van Adorp. Er was ooit een kerk (afgebroken in 1800) en een borg (afgebroken in 1742) . Bij de ingang van het borgterrein stond jaren lang een vervallen boerderijtje, Harssensbosch, waarschijnlijk op de plaats van het schathuis. Het boerderijtje is in 2008 met Europees geld opnieuw opgebouwd door het Groninger Landschap. Ook de grachten zijn hersteld. Er zijn veel sporen aangetroffen van vroegere bewoning. Wie van koeien, gras en weidevogels en ruimte wil genieten, kan het boerderijtje huren.
9. Wierum – Wierumerschouw
Buurtschap ten zuidwesten van Adorp. Vroeger was hier een veerpont. Een ander woord voor pont is schouw. Vandaar de Wierumer Schouw. Wierum had een kerk die in 1828 is afgebroken. De wierde werd grotendeels afgegraven en is tussen 2005 en 2010 weer hersteld met grond die vrij kwam bij het verbreden en verdiepen van het Van Starkenborchkanaal. Wierum heeft een interessant kerkhof. Daarover schreef de dichter Anton Korteweg het volgende gedicht:
Dat we voorbijgaan en Klaas Pieters Wouda
bijna twee eeuwen terug in Wierum is gebleven
en aldaar op de wierde nog steeds rust
met Evert, Albert, Trijntje, Jan en Annie,
en dat daar Rinze Hooijenga nog bij mocht,
achttien en wel – hij reed geweldig trekker
en kon mijn zoon van nog geen dertig zijn nu -,
dat is hoogstaand voor een verhevenheid
die ’t moeilijk heeft en dankzij baggerklei
en meidoornheg z’n leven nog mag rekken
totdat de logica van de overmacht
van inklinken en leegschrapende wind
het laatst en langste lacht.
10. Reitdiep
Waterloop tussen Groningen en Zoutkamp. Oorspronkelijk de benedenloop van de Hunze en de Drentsche Aa. Tot 1876 was het open water. Dat Reitdiep had veel bochten die werden rechtgetrokken. Vooral tussen Garnwerd en Groot Wetsinge zullen we links en rechts van de route de oude Reitdieploop kunnen zien.
11. Aduarderdiep
Kanaal tussen Hoendiep (Hoogkerk) en Reitdiep (Aduarderzijl).
12. Beswerd
De wierde van Bokse werd Buxingi, Bohsinghi en later Beswert. Deze buurtschap ten noordoosten van Fransum bestaat uit vijf boerderijen rond een indrukwekkende wierde.
13. Fransum
Het kerkje is in de eerste helft van de dertiende eeuw gebouwd. C.O. Jellema schreef een prachtig gedicht over dit kerkje:
Bestaat nog god, kleine sarcofaag
van het geloof, even leeg
als de Dorische tempels van Paestum:
hun zuilen een schuilplaats voor andere vogels
dan goden – als ik naar hem vraag?
Kleine mummie van steen
zonder hart, tabernakel,
zonder plaats voor een wijkaars, bescherm je
met jouw lichaam ons landschap
als bodem voor hemel? ik vraag maar.
Stille klankkast voor buiten, voor grutto’s
in juni, het loeiende melkvee bij ’t hek –
zo gesloten, een avond, ik zit in het gras
tussen jouw zerken, zo ben je het mooist:
dicht, van het uitblijvend antwoord de schrijn.
14. Ezinge
Is de hoofdplaats van de gelijknamige gemeente. Ezinge is internationaal bekend geworden door de opgravingen op de wierde door A.E. van Giffen in de jaren 1923-1934.
Van Giffen was een wetenschapper en wetenschappers moet je nooit helemaal hun gang laten gaan. Misschien hadden de kerkvoogden van de Ezinger kerk dat door. Ze vertrouwden Van Giffen niet. Ze vonden dat hij de overleden Ezingers te dicht op hun knoken zat. Er kwamen problemen toen de wand bij het kerkhof naar hun oordeel te steil was afgegraven. Die glad afgestoken aarden muur moet er eng eruit gezien hebben en ik kan me voorstellen dat veel mensen dachten dat de overgebleven klip klei met kerk en al zó maar zou kunnen inzakken. We moeten bedenken dat de kerk, vanaf het maaiveld gerekend, op een hoogte van vijf meter staat. Van Giffen dacht niet in middeleeuwse kerken. Het ging hem om Romeinse Hallenhuizen of prehistorische sierspelden. Toen het pad en de gracht rondom de kerk weg waren, wou de archeoloog de kerk het liefst zo dicht mogelijk naderen.
Als Van Giffen dan een tunnel in die steile wand onder het kerkhof laat graven, gaat hij letterlijk en figuurlijk over de grens. Hij geeft dat ook toe, maar tegelijkertijd zoekt hij de publiciteit. In Het Nieuwsblad van het Noorden verschijnt een artikel waarin staat dat een Romeins Hallenhuis voorlopig niet onderzocht kan worden door de halsstarrigheid van het kerkbestuur van Ezinge. Het bestuur van de Terpenvereniging moet bemiddelen tussen de wetenschappers en de beschermers van de Ezinger kerk en dat leidt ertoe dat er verder gegraven kan worden. Maar er moet wel gedokt worden. Nog een paar keer geeft de kerkvoogdij toestemming voor het graven van een sleuf in het kerkhof. Van Giffen is dan al dicht bij de kerk. Er wordt beweerd dat de beroemde archeoloog, als hij toestemming zou hebben gekregen, beslist onder de kerk had gegraven en dat wat hem betreft het gebouw ook wel afgebroken had mogen worden.
15. Ommetje
In de provincie Groningen zijn sinds 2008 door Landschapsbeheer Groningen korte wandelroutes gerealiseerd. Tussen Fransum en Ezinge is zo’n ommetje. Leg de fiets aan de kant en maak een ommetje.
16. Allersmaborg
De Allersmaborg is gebouwd in een meander van het Reitdiep tussen Ezinge en Aduarderzijl. Omdat de borg niet op een wierde is gebouwd maar dichtbij de uitmonding van een oude waterloop vermoedt men dat de eerste vestiging tussen ongeveer 1200 en 1400 ligt. Voor 1200 waren de dijken onvoldoende betrouwbaar om buitendijks te wonen.
Het oudste gedeelte van de huidige borg is een vijftiende-eeuws steenhuis. De dikke muren zijn opgetrokken uit grote bakstenen, kloostermoppen. Aan dit oudste gedeelte wordt in de 16e eeuw een vleugel bijgebouwd, waardoor de borg een L-vormige plattegrond krijgt.
De borg is daarna nog vele malen opgeknapt en herbouwd, raakte in verval en kon in 1899 maar net van de sloop gered worden. In de jaren 1976-1977 ondergaat de borg een grondige restauratie en ook in de jaren 2006-2007 is de borg gerenoveerd en verbouwd.
17. Aduarderzijl Waarhuis
Aduarderzijl is een gehucht dat de naam heeft gekregen van een sluizencomplex tussen Aduarderdiep en Reitdiep. In de tachtigjarige oorlog werd op deze plaats veel strijd geleverd.
Het Waarhuis staat op de plaats waar het Aduarderdiep in het Reitdiep uitkomt.
Aanvankelijk was het een rechtshuis (Scheppershuis) later werd het sluishuis, café en kleinveebedrijf. Nu is het een klein cultuurparadijsje. Er zijn exposities, concerten en kleinkunstvoorstellingen.
18. Garnwerd – Café Hammingh
Hendrik Vos, een schoenmakersknecht uit het dorp Garnwerd schreef in de negentiende eeuw:
Wilt gij graag weten waar ik woon? Goed, ‘k zal ’t U onberispelt zeggen. Geef mij maar de tijd, ‘k zal ’t U uitleggen. Het is een dorp, zeer fraai en schoon. ’t is Garnwerd in het Westerkwartier, twee uur van Groningen gelegen. Aan dijk te zijn, dat is een zegen en strekt daar velen tot plezier. Ons dorp is wel niet extra groot, maar ruim bevolkt met brave lieden, die saam elkander hulpe bieden ja dikwijls redden uit den nood. Ik heb zoo menigmaal bespeurd dat arme menschen door de rijken, ja zelfs ook wel door huns gelijken zijn ondersteund en opgebeurd. D’ inwoners zijn niet hoog van staat, maar middelmatig in hun handel en nederigheid versierd hun wandel, bij hen is hoogvaardij gehaat. Dit stelt hun overal ten toon in huizen, huisraad en in kleeren. Met zulk een volk mag ik verkeeren ‘k Ben blij, dat ik in Garnwerd woon.
Garnwerd is nu een belangrijke toeristische attractie in Groningen. Een halve eeuw geleden waren er plannen om het dorp te laten verdwijnen. Alle huizen zouden gesloopt worden. Dat is gelukkig niet gebeurd.
Tot 1933 was er een veerpont over het Reitdiep. Daarna gingen de reizigers naar Winsum over de brug. Aan het Reitdiep staat het sfeervolle negentiende-eeuwse café Hammingh, voorheen ook veerhuis.
19. Wetsinge
Dicht bij elkaar liggen de wierdedorpen Groot Wetsinge en Klein Wetsinge. In 1840 is de dertiende-eeuwse tufstenen kerk van Groot Wetsinge afgebroken. De pastorie die uit de middeleeuwen dateert is kort geleden gerestaureerd en omgebouwd tot logement. Ook de kosterij is op het nippertje gered van de ondergang.
20. Westerdijkshorn
Buurtschap in de noordwestelijke hoek van de Wolddijk. Horn zou afgeleid zijn van Germaans Hornjôn, d.w.z. een hoek die wat hoger gelegen is in een moerassig land. Horn (vergelijk corner) is een geografische aaduiding: ’n in zee uitstekend stuk land of een dijk met een scherpe hoek.